854 Sayılı Deniz İş Kanunu: Denizlerdeki işçi-işveren arasındaki hukuki ilişki kendi özel düzenlemesine haiz olup; işbu düzenleme Deniz İş Kanunu olarak mevzuattaki yerini almaktadır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu hükümleri, deniz göl ve akarsularda Türk Bayrağı taşıyan gemiler ve işbu gemilerin işçi ve işverenleri için uygulama alanı bulmaktadır.
1. DENİZ İŞ KANUNU'NUN KAPSAMI
854 sayılı Deniz İş Kanunu, Türk Bayrağını taşıyan ve yüz ve daha yukarı grostonilatoluk gemilerde çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında; ayrıca aynı işverene ait gemilerin grostonilatoları toplamı yüz veya daha fazla olduğu veyahut işverenin çalıştırdığı gemi adamı sayısı 5 veya daha fazla bulunduğu takdirde uygulanmaktadır.
Önemli: Groston, bir gemi büyüklük birimidir ve uluslararası kuruluşlarca geminin bu büyüklüğü belirlenir. Sandal, mavna, şat salapurya gibi olan araçlar da Kanun kapsamında gemi sayılmaktadır.
Yabancı Gemi Adamları:
Yabancı gemi adamları, eğer karşılıklılık esasına göre Türk gemi adamlarına aynı mahiyette haklar tanıyan devletlerin uyruğunda ise Kanun, kendi kapsamına giren gemilerde çalışan yabancı gemi adamlarına da uygulanacaktır.
2. İŞ SÖZLEŞMESİNİN ŞEKLİ VE KAPSAMI
Deniz İş Kanunu'na göre yapılacak iş akitlerinde aşağıdaki bilgi ve şartların bulunması zorunludur:
İş Sözleşmesinde Bulunması Gereken Bilgiler:
- İşverenin adı ve soyadıyla ikametgah adresi
- Gemiadamının adı, soyadı, doğum tarihi ve yeri, sicil numarası ve ikametgah adresi
- Gemiadamının çalışacağı geminin ismi, sicil numarası, grostonilatosu ve kaydedildiği sicil dairesi
- Aktin yapıldığı yer ve tarih
- Gemiadamının göreceği iş
- Gemiadamının hizmete başlayacağı tarih ve yer
- Hizmet aktinin belli bir süre için yapılmış olup olmadığı, belli bir süre için yapılmış ise süresi veya sefer üzerine ise hangi sefer olduğu
- Kararlaştırılan ücret
- Ücretin ödeme zamanı ve yeri ile zorunlu tutulan işverenler için gemiadamının ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının ödeneceği banka özel hesap numarası
- Avans şartları
- Diğer iş şartları
Sözleşme Türleri:
- Yazılı Sözleşme: İş sözleşmesinin yazılı olarak akdedilmesi gerekmekle beraber; taraflardan her birine birer nüsha verilmelidir.
- Belirli Süreli: Belirli bir süre veya sefer için yapılabilir
- Süresiz: Belirsiz süreli sözleşmelerde deneme süresi en çok bir aydır
Önemli Kural: Belirli süre, gemi seyir halinde iken sona ererse akit, geminin ilk limana varmasına ve güvenlik altına alınmasına kadar devam eder. Belirli sefer için yapılmış hizmet akdi, akitte yazılı seferin sonunda geminin vardığı limanda yükünü boşaltmasıyla sona erecektir.
3. DENİZ İŞ KANUNU'NA GÖRE SÖZLEŞMENİN FESHİ VE İŞÇİNİN HAKLARI
FESİH
İşverenin Derhal Fesih Sebepleri:
- Gemi adamının bir limanda geminin hareket etmesinden önce gemiye dönmemesi yahut dönmesine rağmen hizmete girmemesi
- Gemi adamının tutuklanması, hapse girmesi veya gemide çalışmaktan menolunması gibi sebeplerle gemide hizmet görmesinin mümkün olmaması
- Gemi adamının işverene karşı, kanundan veya iş akdinden doğan çalışma şartlarına aykırı hareket etmesi
- Gemi adamının işverenine veya işveren vekiline karşı, denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlaka aykırı harekette bulunması
Gemi Adamının Derhal Fesih Sebepleri:
- Kanun hükmü veya iş akdine göre ödenmesi gereken ücretinin, gerektiği gibi ödenmemesi
- İşverenin gemi adamına karşı, kanuna, hizmet akitlerine veya sair iş şartlarına aykırı hareket etmesi
- İşverenin gemi adamına karşı denizcilik kural ve teamüllerine veya ahlak ve adaba aykırı hareket etmesi
Her İki Tarafın da Feshedebileceği Haller:
- Geminin herhangi bir sebeple 30 günden fazla bir süre seferden kaldırılması
- Gemi adamının herhangi bir sebeple sürekli olarak gemide çalışmasına engel bir hastalığa yakalanması veya engelli hâle gelmesi
Önemli Süre Sınırı: Kanun'un 14. Maddesinde düzenlenen sözleşmenin feshi yetkisi, iki taraftan birinin bu çeşit davranışlarda bulunduğunu öbür tarafın öğrendiği günden başlayarak (6) işgünü geçtikten ve herhalde fiilin gerçekleşmesinden itibaren bir sene sonra kullanılamaz.
Bildirim Süreleri: Belirsiz süreli hizmet sözleşmesi, 14. Maddede yazılı durumlar haricinde gemi adamının işe alınmasından itibaren altı ay geçmedikçe bozulamaz. İşi 6 ay sürmüş olan gemi adamı için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra; işi 6 ay-1.5 yıla kadar sürmüş olan gemi adamı için 4 hafta sonra, işi 1.5. yıl-3 yıla kadar sürmüş olan gemi adamı için 6 hafta sonra, işi üç yıldan fazla sürmüş olanlar için ise sekiz hafta sonra hizmet sözleşmesi bozulmuş olur.
YILLIK İZİN SÜRELERİ
Yıllık İzin Hakları:
- Aynı işveren emrinde veya aynı gemide bir takvim yılı içinde bir veya birkaç iş akdine dayanarak en az altı ay çalışmış olan gemi adamı, yıllık ücretli izine hak kazanır
- İzin süresi, altı aydan bir yıla kadar hizmeti olan için 15 günden ve bir yıl ve daha fazla hizmeti olanlar için yılda bir aydan az olamaz
- Bir aylık izin, tarafların onayı ile aynı yıl içinde kullanılmak suretiyle ikiye bölünebilir
- Gemi adamı, yıllık ücretli iznini yabancı bir memleket limanında veya hizmet sözleşmesinin yapılmış bulunduğu mahalden farklı bir yerde kullanmaya zorlanamaz
- Gemi adamı, dilerse, işveren veya işveren vekilinden ücretli izne ilişkin olarak 7 güne kadar ücretsiz yol izni de isteyebilecektir
FAZLA MESAİ
Fazla Mesai Düzenlemeleri:
- Deniz İş Kanununun 28'nci maddesinde haftalık 48 saati aşan çalışmalara fazla çalışma ücreti ödeneceği belirtilmektedir
- Yapılacak fazla çalışmanın her saatine ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarı % 25 oranında artırılmak suretiyle bulunacak miktardan az olamaz
Fazla Mesai Sayılmayan İşler:
- Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler
- Gümrük, karantina ya da sıhhi formaliteler sebebiyle yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler
- Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terk etme, denizde çatışma, denizden adam kurtarma ve savunma) talimleri fazla saatlerle çalışma sayılmaz
Önemli: Fazla saatlerle çalışmaları belgelemek üzere işveren veya işveren vekili noterden tasdikli ayrı bir defter tutmak zorundadır.
KIDEM TAZMİNATI
Kıdem Tazminatı Ödeme Halleri:
- İşveren'in Kanun'un madde 14/1'de sayılan haller haricinde yapmış olduğu tüm fesih işlemlerinde
- Gemi adamının Kanun'un madde 14/2 ve 14/3 kapsamında sözleşmeyi feshettiği hallerde
- Muvazzaf askerlik hizmeti dolayısıyla
- Bağlı bulundukları kanunla kurulu kurum veya sandıklardan yaşlılık, emeklilik veya malullük aylığı, yahut toptan ödeme almak amacıyla feshedilmesi
- Gemi adamının ölümü ya da geminin kayba uğraması, terk edilmesi veya harp ganimeti ilan edilmesi veyahut Türk Bayrağından ayrılması hallerinde
Kıdem Tazminatı Miktarı: Gemi adamının işe başladığı tarihten itibaren hizmet akdinin devamı süresince her geçen tam yıl için işverence gemi adamına 30 günlük ücreti tutarında kıdem tazminatı ödenir.
ÇALIŞMA SÜRESİ
Çalışma Süresi Düzenlemeleri:
- Çalışma süresi günde sekiz ve haftada kırk sekiz saattir
- Kırk sekiz saatlik süre haftada çalışılan iş günlerine eşit bölünerek bulunur
- İş süresi, gemi adamının işbaşında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir
- Çalışma süresinin, yemek ve ara dinleme zamanlarının bir çizelgede açık olarak belirtilmesi ve işbu çizelgenin gemi adamlarının görebilecekleri bir yere asılması zorunludur
HAFTA TATİLİ
Hafta Tatili Düzenlemeleri:
- Haftalık çalışma süresini tamamlayan gemi adamı haftanın geri kalan günlerinde hafta tatili yapar
- Liman hizmeti ve şehir hattı gemilerinde gemi adamı haftada altı günden fazla çalıştırılamaz
- Hafta tatili gününde çalıştırılan gemi adamına haftanın diğer bir gününde nöbetleşe izin verilir
- Haftanın diğer bir günü verilen tatil hafta tatili günü yerine geçer
- Hafta tatilinde çalışmayan gemi adamına bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti bir gündelik tutarında ödenir
ULUSAL BAYRAM VE GENEL TATİLLER
Deniz İş Kanunu kapsamına giren gemilerde çalışan gemi adamlarına, 2739 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu ile anılan kanuna ek 3466 ve 221 sayılı kanunlarda yazılı bulunan ulusal bayram ve genel tatil günlerinde, bir iş karşılığı olmaksızın bir günlük ücreti tutarında tatil ücreti, ücret ödeme şekline bakılmaksızın ayrıca ödenir.
İŞE İADE
Önemli Kısıtlama: 4857 sayılı kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının a bendi ve aynı maddenin 2. fıkrasının f bendi uyarınca da İş Güvencesi hükümleri Deniz İş Kanuna tabi çalışanlar hakkında uygulanamayacaktır.
Özet: 854 sayılı Deniz İş Kanunu, denizcilik sektöründe çalışan gemi adamları ve işverenleri için özel düzenlemeler getirmektedir. Kanun, iş sözleşmesi şekli, fesih sebepleri, izin hakları, fazla mesai, kıdem tazminatı ve çalışma koşulları gibi konularda detaylı hükümler içermektedir. Ancak İş Güvencesi hükümlerinin bu kanun kapsamındaki çalışanlara uygulanmadığı unutulmamalıdır.